Goed burgerschapsonderwijs vraagt een intentionele en gerichte aanpak. Uit onderzoek van de Inspectie van Onderwijs blijkt dat veel scholen (les)activiteiten hebben die burgerschapscompetenties bevorderen, maar dat dit weinig planmatig gebeurt. Hierdoor is er weinig zicht of de gewenste ontwikkeling bereikt wordt.
Het burgerschapsonderwijs moet volgens de aangescherpte wet ‘doelgericht’ en ‘herkenbaar’ zijn. Scholen moeten een heldere visie op burgerschap ontwikkelen en inzichtelijk maken hoe deze samenhangt met het schoolbeleid. De visie maakt helder wat de school onder burgerschap verstaat en wil bereiken. Deze wordt vervolgens concreet gemaakt naar welke kennis, vaardigheden en houdingen leerlingen zullen leren.
Onze school heeft een duidelijke visie op burgerschapsonderwijs.
Wat wil de school zijn leerlingen meegeven als voorbereiding op de samenleving? Dit wordt ingevuld door het eigen mens- en wereldbeeld van de school, als ook de wettelijke eisen.
1. De eigen schoolcontext
Burgerschap is een groot onderwerp en kan een hoog ver-van-mijn-bed-gehalte hebben. Start bij de eigen schoolcontext om snel tot een betekenisvol gesprek te komen voor de eigen lespraktijk. Wie zijn onze leerlingen; welke uitdagingen hebben of krijgen zij? In wat voor wijk staat onze school? Wat willen we leerlingen vanuit ons eigen schoolprofiel meegeven? De gesprekstool Pas op de Plaats helpt. Laat het team in tweetallen de vijf vragen bij de afbeelding beantwoorden (stap 1). Bespreek na een kwartier met elkaar de bevindingen om tot een gezamenlijke conclusie te komen.
2. De basiswaarden en hun betekenis
In de aangescherpte wet staan een aantal basiswaarden van de democratie benoemd, waar een school minimaal aan moet werken. Ga als team met elkaar in gesprek over wat deze waarden betekenen op jullie school. Hoe worden ze zichtbaar in gedrag van leerlingen en collega’s? Hoe ga je dat stimuleren? Kijk ook welke waarden de school belangrijk vindt om toe te voegen naast de verplichte basiswaarden en waarom. Doe hetzelfde met de kerndoelen.
3. Wat is ‘goed burgerschap’?
Binnen burgerschapsonderwijs kan men verschillende accenten leggen. Leenders, Veugelers en De Kat (2008) onderscheidden in hun onderzoeken onder docenten, schoolleiders, ouders en leerlingen drie typen burgerschap, gebaseerd op een verschillend cluster van pedagogische doelen.
De clusters zijn discipline, autonomie en sociale betrokkenheid, die in een eerder onderzoek van Veugelers en de Kat (2003) ontdekt werden. De drie typen burgerschap leggen verschillende accenten in doelen en hangen samen met andere pedagogisch-didactische praktijken (Leenders en Veugelers, 2004). Wanneer je kijkt naar het model, waar ligt dan op jouw school de nadruk?
4. De persoonlijke motivatie van leerkrachten en leerlingen
Burgerschap krijgt vorm in en door het handelen van iedereen in de school én in de onderlinge interactie. Veel van dit handelen gaat onbewust op basis van persoonlijke overtuigingen, ideeën, wensen en behoeften. Een gesprek op persoonlijk niveau kan helpen een visie en missie te ontwikkelen waar leerlingen en leerkrachten ook intrinsiek voor gemotiveerd zijn.
Enkele voorbeeldvragen voor collega’s:
Burgerschapsvorming is niet iets dat een leerling overkomt. Het kan interessant zijn om ook met leerlingen in gesprek te gaan.
Enkele voorbeeldvragen voor leerlingen:
Het spel BurgerSmaken kun je gebruiken om op laagdrempelige en ludieke wijze met elkaar als team in gesprek te gaan. Het doel is om verbindingen te leggen en ervaringen uit te wisselen. Daarbij staan de ‘voorleeffunctie’ van de onderwijsorganisatie en ‘de school als oefenplaats’ centraal. De gesprekstool kan terugkerend worden ingezet om te reflecteren op wat goed gaat en wat er beter kan, en te achterhalen wat belangrijke thema’s zijn.
De Quickscan helpt een beeld te krijgen van de stand van zaken met betrekking tot het burgerschapsonderwijs in de eigen school. De uitkomsten geven inzicht: hoe wordt het burgerschapsonderwijs op dit moment in de school ervaren. Het is een hulpmiddel om in gesprek te gaan, zodat je gezamenlijk de koers en ontwikkelpunten kunt bepalen.
SLO heeft de infographic ‘Stappenplan en adviezen versterken basisvaardigheden burgerschap’ ontwikkeld, bekijk het hier.
Onze school heeft concrete leerdoelen vastgesteld.
Als er een visie is, werk je deze uit naar leerdoelen. Te beginnen bij algemene leerdoelen: welke kennis, vaardigheden en houdingen moeten leerlingen beheersen wanneer ze de school verlaten? Deze specificeer je vervolgens naar leerjaar, leerdomein en onderwijsniveau. Het leerdoel moet zo concreet zijn dat je eruit moet kunnen afleiden welke lesstof en aanpakken nodig zijn om de leerdoelen te bereiken en je moet kunnen vaststellen of de leerlingen de leerdoelen hebben bereikt.
De leerdoelen moeten tot slot samenhangend zijn opgenomen in het onderwijsprogramma van de school en zichtbaar zijn in het schoolplan en de schoolgids.
Voor scholen in het funderend onderwijs die aan de slag willen met hun burgerschapsonderwijs volgens de aangescherpte wetgeving is er de ‘Handreiking burgerschap funderend onderwijs’. Deze handreiking richt zich op het actualiseren van burgerschapsonderwijs met de bestaande kerndoelen en inhouden van bouwstenen.
Fleur Nollet en Sylvia van Bragt
Investeren in een sociaal veilige oefenplaats en schoolcultuur is cruciaal voor goed burgerschapsonderwijs. Adviseurs Sylvia van Bragt en Fleur Nollet van School & Veiligheid nemen je mee in dit onderwerp en geven enkele concrete instrumenten om mee aan de slag te gaan. [45 minuten]
Gert Biesta
Prof. dr. Gert Biesta belicht het thema burgerschap, democratie en onderwijs van verschillende kanten en voert een pleidooi om burgerschap te zien als integraal onderdeel van onderwijs dat haar pedagogische opdracht serieus neemt. [30 minuten]
Claire Boonstra
Claire Boonstra, van Operation Education, voert een pleidooi dat er een nieuw verhaal nodig is; niet meer programmagestuurd of gericht op de gemiddelde leerling. Maar op het welzijn van individu, samenleving en de planeet. Leren hoe we samen mensen kunnen zijn. [30 minuten]
Lucas de Man
Lucas de Man, creator bij Stichting Nieuwe Helden, neemt ons mee in het begrip democratie en definieert het als een continu zoeken naar hoe samen te leven. [30 minuten]
Karim Amghar
Karim Amghar, docent en programmamaker, beschouwt burgerschap als het fundament van een goed onderwijssysteem: ‘Als je fundament rot is, kun je er een prachtig huis op bouwen. Maar als het gaat stormen, valt het huis om. Bouw dus aan een sterk fundament, zodat het huis stevig staat! [45 minuten]
Berber Vreugdenhil
Berber Vreugdenhil doet onderzoek naar de christelijke identiteit van scholen aan de Theologische Universiteit Kampen, waarvoor ze een kijkkader ontwikkelde dat ook in te zetten is bij het ontwikkelen van het burgerschapsonderwijs. [40 minuten]
Iliass el Hadioui
Onderwijssocioloog Iliass el Hadioui gaat in op de complexe opgave die het is om als leraar grip te houden op de complexe opgave van elke leerling om zichzelf te worden in verschillende socialisatie contexten. El Hadioui neemt je mee in enkele van zijn leidprincipes. [45 minuten]
