HomePrimair onderwijs (PO)Democratische waarden

Democratische waarden

SLO heeft conceptkerndoelen gepubliceerd voor het nieuwe leergebied burgerschap. Dit leergebied valt uiteen in drie domeinen:

A. Schoolcultuur
B. Samenleving en democratie
C. Maatschappelijke vraagstukken

Het thema democratische waarden komt aan de orde in domein B (Samenleving en democratie). Het thema past bij het conceptkerndoel ‘De leerling geeft aan hoe diens handelen verbonden is met democratische waarden’.

Binnen dit thema verwerven leerlingen kennis over de ontwikkeling en betekenis en van de democratische waarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Ze leren over het belang van de Nederlandse Grondwet en verschillende mensenrechtenverdragen voor de bescherming van deze waarden. Daarnaast verkennen leerlingen de grenzen van de democratische waarden en wat rechtvaardigheid en verantwoordelijk handelen voor hen betekenen. Ze leren af te wegen hoe het eigen handelen effect heeft op de omgeving en het welzijn van anderen, nu en in de toekomst. Deze verkenning en afweging vindt plaats op basis van verschillende ethische en morele perspectieven.

Wat houdt het in
Kennis en vaardigheden
Aan de slag met democratische waarden

Wat houdt het in?

Aan onze democratische rechtsstaat liggen historisch drie basiswaarden ten grondslag: vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Nadenken over de betekenis van de basiswaarden van de democratische rechtsstaat en jezelf daartoe leren te verhouden is een taak van burgerschapsonderwijs. Wat deze waarden precies betekenen en hoe ze zich tot elkaar verhouden is voor meerdere uitleg vatbaar en onderwerp van discussie. (bron: SLO Conceptkerndoelen)

Vrijheid

Gelijk(waardig)heid

Solidariteit

Afwezigheid van dwang (negatieve vrijheid), dan wel het vermogen jezelf volledig te ontplooien zonder anderen daarbij in hun vrijheid te beperken (positieve vrijheid).

Gelijkheid: het principe dat mensen in gelijke gevallen gelijk worden behandeld (gelijkheid voor de wet), of de situatie dat iedereen gelijke toegang heeft tot kennis, macht en middelen.

Gelijkwaardigheid: situatie waarin mensen niet alleen gelijk zijn voor de wet, maar in al hun verscheidenheid door anderen met gelijke waardigheid worden behandeld.

Gevoel van verbondenheid, saamhorigheid en ondersteuning tussen individuen, groepen of gemeenschappen en concrete acties om anderen te helpen en bij te dragen aan het welzijn van de samenleving als geheel.

Leerlingen groeien op in en door een democratische cultuur waarin zij vrij zijn om fundamenteel met elkaar van mening te verschillen. Leerlingen leren over en van ervaringen met de basiswaarden die ten grondslag liggen aan de democratische rechtsstaat, zoals deze staan in het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het Internationale Verdrag voor de Rechten van het Kind. Ook leren zij van ervaringen met de rechten en plichten die hieruit voortvloeien.
Over de basiswaarden van de democratische rechtsstaat en hun verhouding tot elkaar is debat. Daarbij kunnen grondrechten met elkaar botsen. Ook over het functioneren van de democratie en de rechtsstaat bestaat verschil van mening.

In de bovenstaande video van de Universiteit van Nederland geeft Ingrid Leijten (hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht aan Tilburg University) een les over onze grondrechten en het belang van de Nederlandse Grondwet.

Waar valt aan te denken bij democratische waarden?

Het maken van een muurkrant over kinderrechten.
Aan de hand van beelden met verschillende perspectieven met leerlingen filosoferen over de democratische waarden.
Leerlingen die in gesprek gaan met gastsprekers bij wie vrijheid in het geding is geweest.
Het opkomen voor vrijheid en tegen onrechtvaardigheid, bijvoorbeeld door het schrijven van een brief.
Het verbinden van online en offline omgangsvormen in de klas en op school met democratische waarden.
(bron (met uitzondering van de links): SLO Conceptkerndoelen burgerschap, maart 2024)

Kennis en vaardigheden

Het conceptkerndoel over democratische waarden sluit aan bij de bouwsteen ‘Vrijheid en Gelijkheid’ die in een eerder stadium ontwikkeld is. In de bouwstenen werden per ‘bouw’ leerdoelen beschreven. Datgene wat de leerlingen aan het eind van de ‘bouw’ aan kennis en vaardigheden hebben kunnen ontwikkelen. Het gaat dus niet alleen over kennis maar ook over vaardigheden. De volledige uitwerking is te vinden op burgerschap.slo.nl. Dit overzicht is handig bij het formuleren van een doorgaande leerlijn burgerschap. De hieronder geformuleerde leerdoelen sluiten overigens niet altijd volledig aan bij het conceptkerndoel over democratische waarden, omdat ze in een eerdere fase zijn ontwikkeld.

Onderbouw

Onderbouwleerlingen ervaren dat er in de omgang tussen mensen regels en afspraken bestaan over hoe met elkaar en met spullen om te gaan. Ze ontwikkelen inzicht in het belang van regels en afspraken om op een prettige manier samen te zijn. De eigen vrijheid is begrensd door de vrijheid van de ander: iedereen heeft dezelfde rechten. Ze ervaren wat het is om deel uit te maken van groepen en dat overeenkomsten en verschillen binnen groepen een rol spelen. In het samen spelen leren ze te geven en te nemen, partij te kiezen en er ontstaan gevoelens van empathie en solidariteit. Ze beseffen dat zij of anderen soms ongelijkwaardig behandeld worden.

Leerlingen leren:

het belang van regels in de klas en op school voor spelen en samenwerken;
leefregels en afspraken thuis en in de omgeving te benoemen en te vergelijken;
dat ze vrijheid hebben in het maken van keuzes, rekening houdend met de keuzes van medeleerlingen en de geldende afspraken in de klas; dat iedereen rechten en plichten heeft;
eenvoudige taken en problemen uit te voeren of op te lossen met respect voor de afspraken die onderling gemaakt zijn;
te benoemen wat ze zelf nodig hebben;
te zien wat anderen nodig hebben en wat dat betekent voor hun eigen handelen;
in concrete situaties te herkennen en te benoemen wat ze eerlijk of oneerlijk vinden, goed of slecht, welke spanningen dit kan opleveren en wat dat kan betekenen voor hun handelen;
over in- en uitsluiting en pesten in de klas.

Bovenbouw

In de bovenbouw ervaren leerlingen dat de regels en afspraken in de directe leefomgeving van bijvoorbeeld de klas- en thuissituatie kunnen verschillen. Ze ontwikkelen het inzicht dat ook in de bredere samenleving regels en afspraken gelden. Ze kunnen dit in verband brengen met de democratische rechtsstaat. Door oefening ontwikkelen leerlingen inzicht in de basiswaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit en mogelijke spanning tussen deze basiswaarden. Ze leren dat de rechten die ze hebben voortkomen uit grondrechten, mensenrechten en kinderrechten. Ze leren ook dat deze rechten niet voor iedereen in de wereld gewaarborgd zijn en gerespecteerd worden. Leerlingen ervaren processen van in- en uitsluiting op persoonlijk niveau en zien deze processen ook terug in de samenleving. Ze begrijpen concepten als gelijkwaardigheid en gelijke rechten en de tegenpolen daarvan. Ze kunnen rekening houden met de ander, vanuit rechtvaardigheidsbesef opkomen voor anderen en anderen helpen.

Leerlingen leren:

over de basiswaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit van de democratische rechtsstaat;
over grondrechten, mensenrechten en kinderrechten en het belang ervan;
dat iedereen gelijke rechten heeft die universeel zijn en onlosmakelijk met elkaar verbonden;
dat de rechtsstaat kaders biedt voor rechten en vrijheden en bescherming tegen willekeur en machtsmisbruik;
over de waarborging van en het respect voor die rechten hier en daar;
over het belang van regels en afspraken thuis en op school en deze te vergelijken met die in de publieke ruimte;
waarom ze vrijheid hebben in het maken van keuzes, rekening houdend met de keuzes van medeleerlingen en de geldende afspraken in de klas en omgeving;
hoe de basiswaarden tot uiting kunnen komen in de eigen klas- en schoolcontext en in de omgeving.

(bron: SLO bouwstenen burgerschap)

Aan de slag

Wil je aan de slag in de klas? Neem dan een kijkje bij deze lesmaterialen:

Overzicht aanbieders lesmateriaal

Op onze website vind je per thema een overzicht van aanbieders van lesmateriaal: lesmateriaal burgerschap primair onderwijs

Vakportaal burgerschap – SLO

Op de website Vakportaal burgerschap van het SLO vind je, onder onderwijsaanbod van burgerschap in het po, lesmaterialen ingedeeld op verschillende thema’s. Lesmaterialen over democratische waarden kun je vinden onder de thema’s: burgerschap (specifiek), burgerschap (geïntegreerd), democratische rechtsstaat, kinder- en mensenrechten.

De Respect Foundation

Op de website burgerschapsmarkt.nl van de Respect Foundation vind je lesmaterialen ingedeeld per thema en te filteren op leerjaar.

NPO Kennis

NPO Kennis is een kennisplatform met explainers en informatieve story’s over onderwerpen die jongeren bezighouden. Bekijk bijvoorbeeld de collectie over

Actueel

17 april 2023Democratische waardenOnderwijs en Lesmateriaal

Het project ‘De Grondwet is jarig’: een interactieve tool en doe-lessen

Stichting Vreedzaam is bezig met het project getiteld 'De grondwet is jarig'. Samen met Artikel 1 Midden Nederland grijpt Stichting Vreedzaam deze verjaardag aan om hier de aandacht op te vestigen, met name voor kinderen tussen de negen en dertien jaar oud.