HomePrimair onderwijsBeleid en regelgevingSchoolklimaat: de school als oefenplaats

Schoolklimaat: de school als oefenplaats

Bij het versterken van burgerschapscompetenties van leerlingen zijn twee aspecten van onderwijs van belang:
1. Een doelgericht en planmatig curriculum.
2. Een schoolcultuur waarin democratische spelregels worden voorgeleefd en de basiswaarden zijn verweven, waardoor er een veilige oefenplaats ontstaat.

Burgerschap geef je niet alleen vorm in het onderwijsprogramma. Je brengt het vooral ook in praktijk. Je vormt leerlingen met alles wat je doet en laat. Welk gedrag laat je zien? Hoe ga je om met pestgedrag? Hoe maak je lastige onderwerpen bespreekbaar?

Burgerschapsvorming is iets dat dus ook buiten het formele curriculum gebeurt. Het vindt plaats binnen sociale interacties met medeleerlingen en docenten. Deze contactmomenten bieden veel kansen voor de ontwikkeling van burgerschap van leerlingen. Burgerschap maakt structureel onderdeel uit van de cultuur van de school. Alleen wanneer er actief wordt geoefend en voorbeeldgedrag zichtbaar is, worden burgerschapsvaardigheden geïnternaliseerd en neemt het leereffect toe. Door de democratische spelregels voor te leven en expliciet aan bod te laten komen, wordt een respectvolle, veilige oefenplaats geboden waarin geoefend kan worden.

De school is een samenleving in het klein. Het is een oefenplaats waar leerlingen actief oefenen met vaardigheden die ze nodig hebben om succesvol deel te nemen aan de samenleving. Of je er nu bewust sturing aan geeft of niet, leerlingen leren gedrag aan. Op school kan geoefend worden in en met omgangsvormen, basiswaarden, diversiteit, identiteit en democratie. Scholen zijn belangrijke ontmoetingsplaatsen. Juist de omgang met medeleerlingen die anders zijn of er andere denkbeelden op na houden, stelt leerlingen in staat een onderlinge verdraagzame houding te ontwikkelen. Dit artikel van Onderwijskennis.nl gaat nader op dit aspect in.

Als je de democratische spelregels voorleeft en deze combineert met de regels en waarden vanuit de identiteit van de school, creëer je een omgeving waarin leerlingen gestimuleerd worden en de gelegenheid hebben actief te oefenen met burgerschapsvaardigheden.

IJkpunten voor schoolklimaat
Aan de slag met het schoolklimaat
De schoolcultuur als conceptkerndoel
Werken aan een veilige oefenplaats
Hulpmiddelen bij werken aan het schoolklimaat
Inspiratie

IJkpunten voor schoolklimaat

Onze school heeft een klimaat dat past bij de leerdoelen van ons burgerschapsonderwijs.

Onze visie op burgerschap zie je terug in het sociale klimaat in onze klassen en in de school.
Onze school biedt een veilig klimaat waarin ruimte is voor verschillen.
Er heerst op onze school een open klimaat waarin gevoelige onderwerpen besproken kunnen worden.
Onze pedagogische aanpak is afgestemd op de leerdoelen. Als team (schoolleiding, onderwijzend en niet onderwijzend personeel) hebben we daarover afspraken gemaakt, die we ook in praktijk brengen.
Onze didactische aanpakken zijn afgestemd op de leerdoelen. Als team hebben we daarover afspraken gemaakt, die we ook in praktijk brengen.
Op onze school leven we voor wat wij onder ‘goed burgerschap’ verstaan. In ons doen en laten brengen wij als medewerkers de leerdoelen (en de burgerschapscompetenties) zelf in praktijk. We hebben daar als team ook afspraken over gemaakt.

Bekijk alle IJkpunten

Aan de slag met het schoolklimaat

Kernvragen

Hoe gaan we met elkaar om binnen de school zodat leerlingen actief oefenen met basiswaarden en burgerschapscompetenties?
Hoe zorgen we voor een veilige oefenomgeving?
Wat zijn de regels en afspraken binnen de school?
Hoe zorgen we dat docenten onze waarden, normen, regels en afspraken voorleven?

Voeren van gesprekken, ook als het lastig is omdat waarden of meningen botsen

Het vormgeven van de school als democratische oefenplaats komt ook tot uiting in gesprekken over gevoelige onderwerpen. Juist wanneer opvattingen wringen, biedt de school een belangrijke oefenplaats. In een vitale democratische samenleving is er altijd ruimte voor verschillen van opvatting. Binnen de school kunnen deze gesprekken gevoerd worden, zodat leerlingen kunnen oefenen in het respectvol omgaan met verschillen. Een aanbod van verschillende trainingen om docenten te scholen in het voeren van deze ‘Schurende gesprekken’ vind je op: https://schurendegesprekken.expertisepuntburgerschap.nl/

De schoolcultuur als conceptkerndoel

In maart 2024 heeft SLO de conceptkerndoelen voor burgerschap opgeleverd. Deze conceptkerndoelen zijn onderdeel van het nieuwe leergebied burgerschap. Sinds deoplevering is de tweede fase van start gegaan: de fase van beproeving op bruikbaarheid in de onderwijspraktijk. Afsluitend volgt het traject om de kerndoelen wettelijk vast te leggen.

Het eerste conceptkerndoel richt zich op de schoolcultuur: de school zorgt samen met de leerlingen voor een democratische cultuur. Het gaat er hierbij om dat de school zorgt voor een veilige schoolomgeving met aandacht voor diversiteit en inclusie, dat de school activiteiten aanbiedt die de betekenis van democratische waarden laten zien en dat de school kritische denkvaardigheden en morele en ethische oordeelsvorming stimuleert.

In het proces van curriculumherziening worden door SLO drie type doelen gehanteerd om de conceptkerndoelen te beschrijven: aanbods-, ervarings- en beheersingsdoelen. Aanbodsdoelen beschrijven waar een school in haar onderwijsaanbod voor heeft te zorgen. Ze expliciteren waar iedere leerling recht op heeft, dus waar iedere leerling mee in aanraking moet komen.

Dit eerste doel van burgerschap is een aanbodsdoel. Het schetst de randvoorwaarden voor een democratische cultuur op school. Het doel beschrijft welk aanbod de school moet bieden, om de overige doelen te kunnen realiseren. Dit doel vraagt inspanning van de school, niet van de leerling.

(Bron: SLO conceptkerndoelen burgerschap)

Werken aan een veilige oefenplaats

Het werken aan een sociaal veilig klimaat draait om gerichte preventie en het adequaat handelen bij incidenten. Tegelijkertijd opereert een veilige school vanuit gemeenschappelijk gedragen waarden die op alle lagen merkbaar zijn in het pedagogische handelen en klimaat. Proactief werk maken van een sociaal veilig klimaat betekent werken als school aan een duidelijk moreel kompas en leerlingen leren met elkaar samen te leven op een respectvolle wijze. Hierbij gaat het erom dat kinderen onder andere leren dat iedereen gelijkwaardig is, dat ze begrip hebben voor mensen die andere opvattingen hebben en daar tolerant tegenover staan, en dat discriminatie niet kan. Met de aanscherping van de burgerschapsopdracht van 2021 krijgt het bestuur ook de opdracht zorg te dragen voor een schoolcultuur die in overeenstemming is met de basiswaarden (c.q.: gelijkwaardig, vrij en solidair) en een oefenplaats voor het omgaan met (de onvermijdelijke schuring tussen) de basiswaarden en het handelen naar die waarden. Het maakt duidelijk dat burgerschap en veiligheid nauw met elkaar verbonden zijn in de praktijk. Het begint bij een heldere en duidelijke kern van gemeenschappelijke waarden die je op school uitwerkt naar een curriculum, maar ook naar een schoolomgeving waarbinnen je als professional voorleeft en als leerling mee oefent. Voor ondersteuning op het terrein van sociale (on)veiligheid verwijzen we je graag naar de informatie en hulp beschikbaar op www.schoolenveiligheid.nl.

Waar kun je discriminatie melden?

Elke gemeente heeft de wettelijke plicht om meldingen en klachten van discriminatie te behandelen en te registreren. Voor hulp bij discriminatie kun je contact opnemen met het antidiscriminatiebureau bureau in jouw regio. Dat kan telefonisch (0800 0880) of via het meldformulier op www.discriminatie.nl.

Hulpmiddelen bij werken aan het schoolklimaat

Gedragen Gedrag

Aan de hand van alledaagse gedragingen in de school van leerlingen en personeel ga je met elkaar het gesprek aan over wat je wel en niet acceptabel vindt en welke waarden daaronder liggen. Zo kom je met elkaar tot gedragen gedrag en kun je met elkaar bespreken wat de waarden in de praktijk betekenen voor gedrag dat je verwacht.

Ga naar Gedragen Gedrag

Pas op de plaats: In gesprek over de school als oefenplaats voor burgerschap

Bewust vormgeven aan burgerschapsonderwijs binnen het pedagogisch klimaat, vraagt om afstemming binnen het team. Deze afbeelding van de school als oefenplaats en de bijbehorende gespreksoefeningen helpen je op weg. Enerzijds geeft de afbeelding zicht op wat er allemaal al (ongemerkt) gebeurt in de school. Anderzijds maakt deze duidelijk waar je school een volgende stap kan zetten. Aan de hand van dit instrument werken jullie naar een gezamenlijk kader toe, dat als leidraad kan dienen voor het alledaagse handelen in de school als oefenplaats voor burgerschap. Vervolgens kun je kijken hoe het curriculum aansluit bij de doelen die je met het team hebt besproken.

Ga naar Pas op de plaats

Struisvogel Sessie

Dit is een toolkit die vertrekt vanuit morele dilemma’s waar je in de praktijk tegenaan loopt. In de drie stappen ‘praten’, duiden’, ‘doen’ reis je van het persoonlijke referentiekader naar de bredere context en bepaal je uiteindelijk met elkaar de handelingsrichting. Bekijk de toelichting.

Ga naar de Struisvogel Sessie

Burgerschap en sociaal-emotioneel leren

Dat er een relatie is met burgerschapsontwikkeling staat vast, maar burgerschapsvorming vraagt meer dan een programma voor sociaal emotioneel leren (SEL). Hessel Nieuwelink, lector burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam, dook in de relatie van SEL en burgerschap en kwam tot verrassende inzichten die gebundeld zijn in het werk met de niet-zo-verrassende titel: Burgerschap en sociaal-emotioneel leren: de overeenkomsten en verschillen. Het boekje is downloadbaar en helpt de bassischool verder met de twee gebieden integraal verbinden.

Ga naar Burgerschap en sociaal-emotioneel leren

TerInfo

TerInfo is een project van de Universiteit Utrecht, opgericht door hoogleraar Beatrice de Graaf. Het materiaal van TerInfo is gratis beschikbaar voor alle docenten om ze te helpen bij het bespreekbaar maken van terrorisme, politiek geweld en disruptieve momenten. Hiermee draagt TerInfo bij aan de weerbaarheid van leerlingen.
TerInfo biedt: een onafhankelijke kennisbank, lesbrieven, kant-en-klare lessen op verschillende niveaus, pedagogische handvatten bij het bespreken van gevoelige thema’s, en wetenschappelijke inzichten over wat jongeren weten over, vinden van en voelen bij terrorisme.

Ga naar de website

Werken aan het schoolklimaat: Inspiratie

Schoolvoorbeelden

De groepsvergadering als democratisch hart van de school – Leerkrachten van de Springplank in Volendam vertellen over hoe de groepsvergadering voor hun het democratische hart van de school is. >>>

Burgerschap aanpakken door leerlingparticipatie te vergroten – Doordat kinderen leren vragen, hebben hun ideeën meer kans van slagen. Het verhaal van de basisschool de Zonnewijzer in Roermond die werken met een Kinderwijkraad. >>>

Wij zijn echt een gemeenschap – Leerling Alex Lucas en begeleider Annemiek Kamp leggen uit hoe ze op de sociocratische leeromgeving LOS Deurne invulling geven aan burgerschap. Met projectweken kom je er niet. >>>

Kijken

Frank Weijers
Frank Weijers neemt je mee in een praktische methode om echt goede gesprekken te voeren op school; gesprekken waarin we vrijmoedig spreken, openhartig luisteren en conflicten aangaan. [45 minuten]

Fleur Nollet en Sylvia van Bragt
Investeren in een sociaal veilige oefenplaats en schoolcultuur is cruciaal voor goed burgerschapsonderwijs. Adviseurs Sylvia van Bragt en Fleur Nollet van School & Veiligheid nemen je mee in dit onderwerp en geven enkele concrete instrumenten om mee aan de slag te gaan. [45 minuten]

Informatievideo’s burgerschapsonderwijs

Bevordering van burgerschap door het schoolklimaat

Lezen

Fleur Nollet – Burgerschapsonderwijs begint bij de school cultuur >>>
Willemijn Rinnooy Kan – ‘Anders’ ben je niet alleen >>>