De opvattingen van Nederlandse geschiedenisdocenten over het onderwijzen van de islam met een balans tussen afstand en nabijheid

Doelstelling onderzoek

In welke mate ervaren Nederlandse geschiedenisleraren de islam als een gevoelig onderwerp in hun onderwijs, en waarom? Het is belangrijk om de specifieke aard van de gevoeligheden van een onderwerp in een lescontext te begrijpen. Zo kun je een geschikte lesaanpak kiezen om uitdagingen bij het onderwijzen van gevoelige onderwerpen te overwinnen. 

Daarom onderzoekt dit artikel de gevoeligheden die leraren ervaren wanneer zij lesgeven over onderwerpen gerelateerd aan de islam. Hiernaast worden drie dimensies onderzocht die door de onderzoekers hierbij als belangrijk veronderstellen. De eerste dimensie is de ervaren nabijheid en afstand in de interpersoonlijke relatie tussen leraar en leerling. De tweede is of leraren en leerlingen een gevoel van gedeelde identiteit ervaren. De derde dimensie is of leraren en leerlingen vergelijkbare bronnen van kennis waarderen. 

Het doel is om hiermee inzicht te bieden in hoe leraren kunnen navigeren tussen afstand en nabijheid in de relatie met leerlingen, om zo mogelijkheden te creëren voor leren via een veilige en open dialoog. 

Resultaten en conclusies 

De resultaten worden gerapporteerd op basis van een survey-onderzoek (N = 81) onder Nederlandse geschiedenisleraren en zes diepte-interviews.  

1. In hoeverre beschouwen Nederlandse geschiedenisdocenten het onderwerp islam als een gevoelig thema in hun onderwijs en waarom? 

Het bleek dat 31% van de respondenten kwesties binnen het thema ‘verschillen en conflicten tussen islamitische en niet-islamitische mensen’ als gevoelig beschouwden. Islam gerelateerde onderwerpen werden daarmee genoemd als het meest gevoelige thema binnen het geschiedenisonderwijs ten tijde van de dataverzameling (2018/2019).  

Opvallend is dat een kwart van de respondenten geen enkel onderwerp als gevoelig ervoer. Bovendien benadrukten de geïnterviewde docenten dat, hoewel zij de gevoeligheid van islam gerelateerde kwesties herkenden, zij deze gevoeligheden niet als problematisch ervoeren in hun onderwijspraktijk. 

Het is belangrijk op te merken dat de geïnterviewden benadrukten dat de term ‘islam’ vaak onnauwkeurig werd gebruikt als categorie. Dit komt overeen met eerder onderzoek dat aangaf dat de term ‘islam’ problematisch kan zijn, omdat deze verschillende representaties kan omvatten die onderling kunnen verschillen of zelfs tegenstrijdig kunnen zijn.  

2. In hoeverre ervaren Nederlandse geschiedenisdocenten nabijheid in interpersoonlijke relaties met hun leerlingen en gedeeldheid in hun waargenomen identiteiten en kennisbronnen bij het lesgeven over islam in de geschiedenislessen? 

Ten eerste, binnen de dimensie van interpersoonlijke relaties, benadrukten docenten die lesgaven aan jongere leerlingen of studenten op meer praktische onderwijsniveaus vaker nabijheid in hun relaties met studenten dan docenten op theoretischere onderwijsniveaus. Ten tweede, binnen de dimensie van waargenomen identiteiten, konden de verschillen in gedeelde ervaringen tussen docenten niet worden verklaard door het onderscheid tussen religieuze/niet-religieuze of islamitische/niet-islamitische identiteiten. Andere kenmerken waren bepalender, zoals de overtuigingen van de docenten over hun pedagogische rol als professionele geschiedenisdocent of hun sociale identiteit als deel van de meerderheid of minderheid op school. Ten derde, binnen de dimensie van kennisbronnen, ervoeren docenten afstand wanneer zij lesgaven aan leerlingen die andere bronnen van kennis gebruikten of die de methoden die docenten gebruikten voor het bestuderen van het verleden niet erkenden.  

Aanbevelingen voor de onderwijspraktijk

• De onderzoekers stellen dat het behandelen van islam en moslims als een homogene groep spanningen in de klas kan vergroten, omdat dit echt contact met leerlingen kan belemmeren en kan leiden tot uitsluiting en politieke trauma’s. Het erkennen van de diversiteit onder leerlingen en kennis hebben van hun specifieke achtergronden en contexten zijn voorwaarden voor cultureel responsief onderwijs. 
• Ondanks de uitdagingen waarmee de docenten in dit artikel worden geconfronteerd, benadrukt het onderzoek de waarde van het lesgeven over gevoelige onderwerpen zoals de islam.  
• Gevoelige onderwerpen kunnen niet op een neutrale manier worden onderwezen. Daarom is het belangrijk dat docenten en leerlingen begrijpen hoe identificatie en conflicten rond historische betekenis ontstaan. De onderzoekers stellen dat het gebruik van het perspectief van nabijheid en afstand in de drie dimensies een waardevol uitgangspunt kan zijn voor dergelijke reflectie. 
• Deze aanpak geeft docenten inzicht in hoe zij zichzelf positioneren en bewegen tussen deze dimensies met betrekking tot verschillende onderwerpen binnen hun lescontext. Dit bewustere positioneren kan er zelfs voor zorgen dat zij eerder zullen lesgeven over onderwerpen die zij als gevoelig beschouwen en anders misschien zouden vermijden. 
• Door deze aanpak verder te ontwikkelen, kunnen docenten de bevindingen van dit onderzoek ook als didactische hulpmiddelen gebruiken om vergelijkbare reflectieactiviteiten met leerlingen uit te voeren.  
• Lerarenopleiders kunnen de ontwikkeling van deze professionaliteit stimuleren. Zo kan het bewustzijn en begrip van docenten vergroten over de diversiteit van de culturele en religieuze identiteiten van hun leerlingen. 
• De afstand-nabijheid benadering kan op verschillende niveaus worden gebruikt: leerling, leerling-docent, docent en lerarenopleider.  
• Deze aanpak benadrukt dat het lesgeven over gevoelige onderwerpen niet persé leidt tot problematische discussies over tegenstellingen, wat erg belangrijk is in een tijd van nepnieuws en toenemende polarisatie in westerse samenlevingen. 

Informatie over de auteurs

Bjorn Wansink is universitair hoofddocent, lerarenopleider en onderzoeker aan de Universiteit Utrecht. Geerte Savenije is universitair docent, lerarenopleider en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Albert Logtenberg is universitair docent bij het ICLON. 

Geerte Savenije was ook te gast bij één van de podcasts over burgerschapsonderwijs. De video-opname is hieronder te vinden.