Het lectoraat Burgerschapsonderwijs werkt samen met scholen, leraren, lerarenopleiders, beleidsmakers en onderzoekers, om het burgerschapsonderwijs te versterken. In deze lectorale rede formuleert Hessel Nieuwelink de inhoudelijke koers van het lectoraat. Hoewel veel scholen zich al met expertise en betrokkenheid inzetten voor burgerschapsonderwijs, blijft verdere ontwikkeling nodig. Nieuwelink bespreekt het concept van veerkrachtige democratische gezindheid, de beperkte toepassing hiervan in het onderwijs, en geeft richtlijnen om dit steviger te verankeren in de dagelijkse praktijk op scholen.
“Burgerschap is het ideaal van vrije en gelijke mensen met het vermogen om maatschappelijk en politiek te functioneren en daarmee gezamenlijk de samenleving vorm te (kunnen) geven.”
In deze tijd is het belangrijk dat burgers veerkrachtige democratische gezindheid kunnen ontwikkelen, omdat het volgens Nieuwelink een cruciaal facet is van democratische cultuur. Hierbij gaat het volgens hem om: dilemma’s die met democratie zelf samenhangen, verschillende manieren om democratie te organiseren, acceptatie van andersdenkenden en begrip van de achterliggende gedachten bij de inrichting van democratische instituties. Hoewel kinderen en jongeren vaak al elementen van deze veerkrachtige democratische gezindheid bezitten, is er reden tot zorg vanwege de verschillen in burgerschapscompetenties tussen leerlingen van diverse opleidingsniveaus. Uit onderzoek blijkt namelijk dat vwo-leerlingen meer burgerschapskennis en politiek zelfvertrouwen hebben dan vmbo-leerlingen. Ook laten zij meer bereidheid zien om zich in te zetten voor de samenleving dan vmbo-leerlingen.
Ook beschrijft Nieuwelink burgerschapsonderwijs in Nederland in vergelijking met andere landen. In Nederland krijgen leerlingen minder kansen om hun burgerschapscompetenties te ontwikkelen. Scholen bieden beperkte mogelijkheden om te oefenen met burgerschapspraktijken, en leerlingen ervaren dat burgerschapsonderwerpen minder vaak in de les worden besproken dan in andere landen. Volgens Nieuwelink staat dit niet los van de wijze waarop burgerschapsonderwijs in beleid is vormgegeven. Beleidskaders, zoals de wet, kerndoelen en beleidsnotities, geven scholen en leraren onvoldoende duidelijkheid, wat mogelijk bijdraagt aan het ‘achterblijven’ van Nederland. Bovendien verschilt de focus binnen het onderwijs: in het vmbo en mbo ligt de nadruk op invoegen in de samenleving en het aanleren van gewenst gedrag, terwijl in havo en vwo meer aandacht is voor vormgeven van de samenleving, zoals het aanpakken van onrecht. Daarnaast bieden lesmethoden weinig ruimte voor het ontwikkelen van veerkrachtige democratische gezindheid en krijgen leerlingen een vrij statisch beeld van democratie mee.
Nieuwelink beschrijft drie elementen voor een rijker aanbod van burgerschap en democratie in het Nederlandse onderwijs.
Burgerschap moet minder sterk benaderd worden vanuit het invoegen in de samenleving en meer vanuit het vormgeven van de samenleving. Hierbij is het van belang dat leerlingen leren over maatschappelijke onrechtvaardigheden en de rol die zij kunnen hebben in het aanpakken hiervan.
Grijp mogelijkheden aan in interacties om over burgerschap en democratie te leren: discussiëren, samen besluiten nemen, leren dat je opvattingen ertoe doen en dat het nieuws en de politiek ook voor leerlingen relevant is. Scholen kunnen dit bijvoorbeeld versterken via een actieve leerlingenraad, die echt invloed krijgt op zaken als schoolregels. Ook door afwisselende besluitvormingsmethoden, zoals consensus of deliberatie in plaats van meerderheidsbesluitvorming, krijgen leerlingen een breder beeld van besluitvorming en dus democratie.
Vakoverstijgend werken kan leerlingen een multidisciplinair beeld geven. Het begrip van klimaatverandering en de politieke keuzes daarbij kan goed aangeleerd worden wanneer leerlingen bijvoorbeeld scheikundige, biologische, aardrijkskundige, historische en politicologische kennis aangeboden krijgen. Hierbij is het wel van belang dat deze thema’s uitgebreid worden besproken en elkaar worden gekoppeld. Een mogelijke lijn is professionalisering van leraren – binnen de lerarenopleiding en daarna.
Hessel Nieuwelink is lector Burgerschapsonderwijs en lerarenopleider maatschappijleer aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij doet onderzoek naar de manieren waarop onderwijs over burgerschap, diversiteit, democratie en politiek vorm kan krijgen. Hij kijkt daarbij primair naar het pedagogisch-didactische handelen van leraren en de materialen die zij daarbij gebruiken. Nieuwelink was ook te gast bij één van de podcasts over burgerschapsonderwijs. De video-opname is hieronder te vinden.
